به کرات در رسانه های عمومی شنیده ایم که صنایع نفت و گاز کشور، به خصوص صنایع پتروشیمی که ذاتاً جزو صنایع آلوده کنندة محیط زیست هستند، در زمینة رعایت مسائل محیط زیستی استاندارد یا جایزة جدیدی گرفته اند.


 


● بررسی پتروشیمی محیط زیست
به کرات در رسانه های عمومی شنیده ایم که صنایع نفت و گاز کشور، به خصوص صنایع پتروشیمی که ذاتاً جزو صنایع آلوده کنندة محیط زیست هستند، در زمینة رعایت مسائل محیط زیستی استاندارد یا جایزة جدیدی گرفته اند. این تبلیغات به حدی است که حتی سایتهای اینترنتی ویژه ای برای اطلاع رسانی در مورد مسائل زیست محیطی پتروشیمی به وجود آمده است. اما در مقابل، برخی کارشناسان نظرات متفاوتی دارند. در جهت بررسی این موضوع، گروه نفت و گاز شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران، به گفتگو با جمعی از کارشناسان و مسئولان مرتبط پرداخته و علل آلودگی صنایع پتروشیمی، اقدامات انجام شده در راستای کاهش این آلودگی و نواقص موجود را مورد بررسی قرار داده است. جمع بندی از این گزارش، که در هر مورد مشخصات کارشناس گویندة نظرات نیز ذکر شده است، در زیر ارائه شده است:
● ابعاد چالشهای محیط زیست پتروشیمی
خلیج فارس و دریای عمان، جزو متنوع ترین اکوسیستم های جهان هستند و شرایط خاص این مناطق، از نظر تنوع ویژة رویشگاه های گرمسیری، گونه های مختلف جانداران آبزی و غیره، حساسیت ویژه ای را برای این محیط های آبی به وجود آورده است. این مناطق به واسطة شرایط خاص آب وهوایی، واجد نادرترین و حساس ترین اکوسیستم های دریایی و جوامع گیاهی و جانوری ایران و منطقه هستند که از جمله می توان به آب سنگ های مرجانی، جنگل های گرمسیری مانگرو، زیستگاه هایی نظیر هورها و خورها، پستانداران آبزی، لاک پشت های آبی، ماهیان زینتی و تجاری و رویشگاه های گرمسیری اشاره کرد.
احداث مجتمع های متعدد نفت، گاز و پتروشیمی درکنار این مناطق و پیامد آن مانند ایجاد پساب های نفتی و شیمیایی، آلودگی صوتی، سوزاندن گازهای تفکیکی، جمع شدن مواد زائد شیمیایی، دفع زباله و مواردی از این دست، چالش بزرگ زیست محیطی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.
به اعتقاد برخی کارشناسان، وجود این چالشها در کنار توسعه صنایع پتروشیمی کشور (خصوصا منطقه ویژه ماهشهر) بدون انجام ارزیابی های زیست محیطی صحیح، در آینده ای نزدیک، منجر به تبدیل خلیج فارس و خورموسی به مرداب خواهد شد.(ماخذ ۲)
از یک طرف، با آلودگی هایی مواجه هستیم که به عینه در مناطق پیرامون صنایع پتروشیمی مشاهده می شوند و به طور کلی در ادبیات موضوع نیز صنایع نفت و گاز، به خصوص صنایع پتروشیمی در زمره صنایع آلاینده محیط زیست قرار می گیرند، ولی از طرف دیگر، مشاهده می کنیم صنایع پتروشیمی کشور، هر روز استاندارد و جایزه "صنعت سبز" تازه ای گرفته و روی آن تبلیغ می کنند. لذا باید نظرات کارشناسان و صاحبنظران را در این خصوص جویا شد:
الف) نمونه هایی از آلایندگی زیست محیطی صنایع پتروشیمی
در صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی، بر اساس نوع مواد مصرفی و تولیدی و همچنین مرحلة فرآیندها، نوع و میزان آلایندگی های این صنایع متفاوت است. بدین معنی که در فرآیندهای مختلف، امکان آلودگی در سه مرحلة "جمع آوری مواد اولیه،" "تولید و تبدیل مواد واسطه" و "جمع آوری و انبار مواد تولید شده،" محتمل می باشد.
یکی از کارشناسان محیط زیست، نمونه های زیر را برای هر سه مرحلة فوق بر می شمارد: نشت فرمالدهید ناشی از تهیه و انتقال متانول مورد نیاز برای واحدهای تولید اسید استیک و MTBE، ورود پساب های مجتمع های پتروشیمی بندر امام، رازی و خارک به خورموسی و خلیج فارس، نشت مواد آروماتیکی نظیر بنزن در پتروشیمی اصفهان و پراکنده شدن گوگرد در فضای اطراف مجتمع هایی نظیر پتروشیمی رازی به دلیل انبار شدن در فضای باز؛ چنانکه ملاحظه شد این نمونه ها از هر سه مرحلة "جمع اوری مواد اولیه"، "تولید" و "انبارسازی" ذکر شدند. (ماخذ۴)
همچنین یکی دیگر از کارشناسان، نمونه هایی از اثرات مختلف زیست محیطی این آلودگیها را بر می شمرد: تخریب مرجان های طبیعی در عسلویه و خلیج نایبند به منظور احداث واحدهای جدید، تخریب اکوسیستم خلیج فارس و تبدیل شدن خورموسی به مرداب به دلیل رعایت نکردن اصول صحیح جایگیری مجتمع های پتروشیمی، از بین رفتن صدف های مرواریدساز خلیج فارس بدلیل آلوده شدن آبها به مواد شیمیایی مختلف و مضر غیرقابل تجزیه، هیدرولیز شدن تخم موجودات آبزی، بارورنشدن و ازبین رفتن آبزیان در مرحله نوزادی و از بین رفتن امنیت شغلی صیادان و در نتیجه تلاش برای صید در نقاط عمیق و دوردست ( ماخذ۲). تنها یک بازدید کوچک از مناطقی نظیر ماهشهر و بندر امام، استشمام آمونیاک موجود در هوا، مشاهدة پسابهای ورودی به دریا و شنیدن درددل بومیانی که زندگی خود را متاثر از این آلودگی ها می بینند، هر فرد منصفی را به تصدیق وجود این مشکلات وامی دارد.
ب) فعالیت های زیست محیطی شرکت ملی صنایع پتروشیمی:
اما در مقابل نقل نظرات کارشناسان زیست محیطی، باید پای صحبت مسئولین شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز نشست و دید که برای بهبود این وضعیت و کاهش آلایندگی، چه فعالیتی داشته اند.
سخنان مسئولان پتروشیمی و گزارشات و طرح های گذشته، حال و آیندة شرکت ملی صنایع پتروشیمی نشان می دهد که این شرکت، اولویت زیادی برای حفظ محیط زیست در مجتمع ها قائل شده است: موظف ساختن کلیة مجتمع های پتروشیمی به اخذ گواهینامه هایی نظیر ISO۱۴۰۰۰ از مؤسسات معتبری نظیر SGS و DNV که مورد تایید سازمان محیط زیست و مؤسسه استاندارد باشند، تلاش به منظور دریافت اولین و دومین جایزة ملی محیط زیست و موفقیت در این امر و دریافت عنوان "بهترین صنعت سبز برگزیده"، "صنعت پاک" و "صنعت سبز" توسط مجتمع های اصفهان، اراک، خراسان، شیراز و تبریز از سازمان محیط زیست، کاهش ضایعات تولیدی، تلاش به منظور تصفیة پساب ها و بازیافت پسماند ها و توسعة فضای سبز موجود، از جمله اقدامات پتروشیمی در راستای نیل به اهداف ذکر شده می باشد.
در این راستا برخی از فعالیتهای ویژه پتروشیمی برای حفظ محیط زیست به شرح زیر است (مأخذ ۱):
۱) تصفیه فاضلابهای صنعتی و بهداشتی
شناسایی دقیق فاضلابها و اندازه گیری کمی و کیفی آلاینده ها در کلیة واحدهای پتروشیمی صورت گرفته و سیستم های تصفیه فاضلاب های صنعتی و بهداشتی در کلیه مجتمع ها احداث شده است. بنا به گزارشات پتروشیمی، در حال حاضر در تمام مجتمع های پتروشیمی، فاضلاب های تولیدی در مجتمع ها جمع آوری و بطور اصولی تصفیه گشته و مطابق استانداردهای سازمان محیط زیست به محیط تخلیه می شود و آبهای حاصله مجدداً در خط تولید مورد استفاده قرار می گیرد. در حال حاضر، در پتروشیمی اراک، پسابهای صنعتی به عنوان آب فرآیند و یا در آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار می گیرد. در مجتمع های پتروشیمی رازی و بندر امام نیز برنامه مدیریت فاضلاب های صنعتی در حال انجام بوده و با جدیت دنبال می شود. حتی در برخی مناطق مانند ماهشهر، در حالی که واحدهای صنعتی هنوز به بهره برداری نرسیده اند، تصفیه خانه ها در مرحله بهره برداری و راه اندازی قرار دارند.
۲) تلاش برای جلوگیری از آلودگی هوا
در زمینة رفع آلودگی هوای حاصل از فعالیت صنایع پتروشیمی، مطالعات ارزیابی کمی و کیفی آلاینده ها صورت گرفته و اقدامات لازم جهت کنترل آنها در حال انجام است؛ در مجتمع رازی دو طرح به صورت همزمان جهت حذف آلاینده های آمونیاکی در حال مطالعه می باشد و در برخی مجتمع ها نظیر اراک و بندر امام، دستگاه های پیشرفتة اندازه گیری آلاینده های اتمسفری و دوربین های مداربسته خریداری شده و به صورت روزانه و online مبادرت به اندازه گیری آلاینده ها و به سوزی مشعل های موجود می شود.
۳) رفع مواد زاید جامد
پروژه های متعددی جهت شناسایی، طبقه بندی، تفکیک، پردازش و دفع اصولی مواد زاید جامد اعم از صنعتی و شهری، در مجتمع ها به انجام رسیده است. همچنین شرکت ملی صنایع پتروشیمی با حمایت از برخی شرکت ها و صنعتگران، نسبت به جمع آوری و بازیافت زایدات پلاستیکی و PET (که امروزه از معضلات زیست محیطی کشورمان هستند) اقدام نموده است.
۴) انجام پژوهشهای زیست محیطی
شرکت ملی پتروشیمی در راستای حل معضلات زیست محیطی مجتمع های پتروشیمی و توسعة ارتباط صنعت با دانشگاه ، به انجام پژوهشهای زیست محیطی دست زده است. این فعالیتها بر محور اصلاح فرآیند و کاهش دورریزها، تصفیة آب وفاضلاب، کنترل آلودگی هوا و بازیافت ضایعات پلیمری استوار است.
۵) توسعة فضای سبز
بنا به گفتة مسئولین پتروشیمی، تلفیق صنعت با فضای سبز، یکی از اهداف اصلی مجتمع ها می باشد. طبق استانداردهای زیست محیطی، باید ده درصد از فضای صنعتی به فضای سبز اختصاص داده شود؛ ولی در پتروشیمی درصدهای بالاتری به این مساله اختصاص داده شده است. به عنوان مثال، در پتروشیمی اصفهان در مقابل ۶۵ هکتار فضای صنعتی، ۸۵ هکتار فضای سبز احداث شده است. در حال حاضر، حدود ۱۰۰۰ هکتار فضای سبز در اطراف و داخل ۹ مجتمع تولیدی فعلی، احداث شده است و از آنها نگهداری می شود. آبیاری این فضای سبز با استفاده از پساب های صنعتی تصفیه شده صورت می پذیرد که تا حد زیادی از مصرف آب خام کاسته است.
مواردی که برشمرده شد، بخشی از تلاش های شرکت ملی پتروشیمی جهت کاهش و رفع آلودگی های زیست محیطی فعالیت های این صنعت می باشد که نسبت به صنایع دیگر، چالش های زیست محیطی بیشتری را ایجاد می کند.
ج) پاسخگویی کارشناسان به گزارشات پتروشیمی:
در بخش قبل، گزارشات پتروشیمی از تلاشهای به بعمل آمده در جهت کاهش آلودگی محیط زیست مطرح شد.
اما با وجود این تلاش ها، چرا اغلب کارشناسان محیط زیست که از خارج حوزة صنعت پتروشیمی، فعالیت های آن را مورد نقد قرار می دهند، در اکثر موارد ابزار نارضایتی و در برخی موارد اظهار ناامیدی می نماید؟ در ادامة مطلب، به بررسی علل این نارضایتی ها و راه حل های پیشنهادی می پردازیم:
۱) جایگیری مجتمع های پتروشیمی کشور:
امروزه باید اثرات زیست محیطی صنعتی که احتمال بروز آلایندگی در آن وجود دارد، قبل از احداث ارزیابی شود و به این سوال پاسخ داده شود که آیا احداث واحدهای صنعتی در مکان مورد نظر، صحیح است یا خیر؟ سپس با رعایت اصول زیست محیطی اقدام به احداث مجتمع صنعتی در محل مناسب شده و در ساخت مجتمع، تمامی شرایط برای عواملی نظیر پسابها، دفع مواد زائد و غیره پیش بینی گردد.
برخی کارشناسان بر این عقیده اند که در زمینة استقرار صنایع پتروشیمی در مجاورت آبهای آزاد، منافع اقتصادی نسبت به مصالح زیست محیطی ترجیح داده شده است. در ایران تاکنون هیچ تدبیری جهت جایابی صحیح صنایع پتروشیمی وجود نداشته و از الگوی مشخص زیست محیطی تبعیت نشده است. سازمان محیط زیست نیز از ابتدا بصورت منظم بر جانمایی و فعالیت این تأسیسات نظارت دقیقی اعمال ننموده و به نوعی بر اساس سیاست "جاانداز، راه بنداز" عمل شده است. در موارد متعدد، دیده شده که پس از آغاز کارهای عمرانی و ساخت بخش های ساختمانی، به دلیل فشار سازمان حفاظت محیط زیست، مجری به مطالعات زیست محیطی می پردازد که ارزش چندانی ندارد؛ زیرا در این حالت، به غیر از برخی توصیه ها در مورد کاهش آثار زیست محیطی، نمی توان کار مؤثری انجام داد. از این رو در پی احداث مجتمع های عظیم پتروشیمی، مشکلاتی نظیر تخریب مناطق ساحلی، ورود پساب هایی که از این واحدها وارد دریا می شوند و نشت موادی نظیر جیوه و آرسنیک و همچنین آلودگی زمین های کشاورزی به محصولاتی نظیر گوگرد، چندان غیرمترقبه نخواهد بود. (ماخذ ۲)
البته مسئولین پتروشیمی نیز با این مسأله موافق اند که مکان یابی و احداث و طراحی فرآیند برخی مجتمع ها نظیر مجتمع پتروشیمی بندرامام، سالها پیش صورت پذیرفته که مشکلاتی را به دنبال داشته است و تلاش محیط زیست پتروشیمی در جهت کاهش این مشکلات می باشد؛ اما گفته می شود، در خصوص منطقه ویژه ماهشهر و پارس جنوبی، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) جامعی قبل از احداث این مناطق صورت گرفته و به تأیید دفتر ارزیابی سازمان حفاظت محیط زیست نیز رسیده است و مستندات آن نیز جهت استناد موجود می باشد. بنابراین این مجتمع ها از نظر زیان های زیست محیطی، کمترین خسارت ممکن را به دنبال خواهند داشت. اما در مقابل این رأی مسئولین پتروشیمی نیز برخی کارشناسان اعلام کرده اند:
در عسلویه مرجانهای طبیعی از طریق دینامیت منفجر و تخریب شده اند، خلیج نایبند به تدریج به مرداب تبدیل شده و خورموسی نیز که منطقه ویژة ماهشهر با مجتمع های عظیم پتروشیمی درکنار آن احداث شده، به دلیل تعویض کل آب آن در هر پنج سال یکبار، بر اثر آلودگی مجتمع ها به مرداب تبدیل خواهد شد. لذا این مشکلات و آن مستندات، گواهی بر عدم توجه کافی صنایع پتروشیمی نسبت به جایگیری صحیح مجتمع ها و همچنین نشان دهندة عدم دقت کافی و توان کارشناسی سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه می باشد (مأخذ ۲).
۲) به کارگیری تکنولوژی های غیرکارآمد و عدم استفاده از تکنولوژی های روز:
به گفتة گروه دیگری از کارشناسان، مقایسة وضعیت آلایندگی صنایع کشور نظیر صنعت پتروشیمی با صنایع مذکور در کشورهای توسعه یافته، نشانگر ارتباط مستقیمی بین عدم برخورداری از تکنولوژیهای روز و کارآمد با آلودگی محیط زیست می باشد؛ به عنوان نمونه، محصولات پلیمری که در حال حاضر تولید می شود، از مونومرها و مواد اولیة آلی خطرناکی ساخته می شود که بسیار سرطان زا است. بخشی از این مواد در پروسه تبدیل مواد اولیه به محصول، در پلیمر باقی می مانند که در پایان فرآیند، دفع شده و منجر به آلودگی های فراوان زیست محیطی خواهند شد. دلیل اصلی این مشکلات عدم بهره گیری از تکنولوژی های مناسبی است که در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می گیرد؛ از آنجاییکه صنعت پتروشیمی کشور، از تکنولوژی های بروز و کارآمدی که مواد اولیه را به طور کامل مصرف کرده و تماماً به پلیمر تبدیل سازد، بی بهره است، فرآوری کامل صورت نپذیرفته و مواد تضییع شده به محیط دفع می گردد.(ماخذ ۸)
تولید الیاف اکریلیک نیز مثال دیگری در این زمینه می باشد؛ بحث آثار زیانبار الیاف اکریلیک بر روی بشر مدتها است که به اثبات رسیده و در کشورهای اروپایی و آمریکا این الیاف با پلی پروپیلن جایگزین شده است. اما در کشور ما، هنوز برای طرح های توسعة کارخانه های پلی اکریل، ماشین آلات دست دوم ساخت اوکراین، جهت تولید اکریلیک وارد می شود (ماخذ ۱۰).
زمانی که یک استاندارد جدید محیط زیست وضع می شود، به دلیل فشارهای زیست محیطی، برای از بین بردن آلودگیهای موجود، هزینه و نیروی انسانی زیادی را متوجه خود می سازد تا درصدی از آلودگی ها را کاهش دهد. محاسبات مشخص ساخته که اگر تکنولوژی جدیدی که در صنعت مورد نظر به کار گرفته می شود، با استانداردهای مورد نظر مطابقت داشته باشد، علاوه بر کاهش آلودگی، با راندمان بالای خود موجب افزایش تولید نیز می شود. لذا حفظ محیط زیست می تواند ارتقای تکنولوژی را نیز فراهم آورد. این روش در کشورهای اروپایی به کار گرفته شده و تکنولوژی هایی که به پایان عمر خود رسیده اند و با استانداردهای مذکور مطابقت ندارند، جمع آوری می شوند. البته گاهی این تکنولوژی ها به کشورهای در حال توسعه فرستاده می شود که ایران نیز در این بین بی نصیب نبوده است (ماخذ ۷).
صاحب نظران حوزة محیط زیست بر این عقیده اند که اگر صنعت پتروشیمی کشور ما توانمندی تولید فرآورد ه ای را با حفظ استانداردهای زیست محیطی ندارد و در عین حال توان دستیابی به تکنولوژی مناسب را در خود نمی بیند، نباید به سمت تولید آن فرآورده برود. زیرا در برخی واحدها، به دلیل بهره گیری از تکنولوژی های منسوخ و قدیمی، به حدی مواد اولیه و انرژی هدر می رود که بحث تقدم صرفه اقتصادی بر حفظ محیط زیست را نیز بی معنا ساخته است؛ چنانچه هزینه هایی که باید پرداخته شود تا تکنولوژی گران تر ولی بروزتر تهیه شود، با هزینه هایی که به دلیل به کارگیری تکنولوژی نامناسب در مصرف مواد اولیه، انرژی و احیای محیط زیست هدر می رود، مقایسه شود، این نتیجه حاصل می گردد که مورد اول بسیار به صرفه تر و از نظر توسعة تکنولوژی و رشد صنایع نیز مفیدتر خواهد بود (ماخذ ۸).
▪ مثال: MTBE، مضر یا بی ضرر؟
نمونه قابل توجه در این زمینه، استفاده از مادة MTBE می باشد که به عنوان یک افزودنی، به بنزین اضافه می شود. در مورد این ماده حتی بین جامعه علمی نیز مناقشه و چالش وجود دارد؛ عده ای MTBE را آلوده کننده می دانند و بر همین اساس شرکت پالایش و پخش، مصرف آن را محدود نموده و در دنیا نیز روند مصرف آن رو به کاهش است(مأخذ ۶)، ولی از طرف دیگر، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ظرفیت تولید آن را چند برابر کرده و برنامه هایی برای احداث واحدهای جدید تولید این ماده تدوین می نماید. بنا به گزارش شرکت بازرگانی، استفاده از MTBE به دلایل زیر مورد سؤال و تردید است:
MTBE در آب های زیرزمینی کشورهای اروپایی و آمریکایی دیده شده است که این امر ناشی از انحلال جزیی آن در آب و نشت مخازن بنزین حاوی MTBE می باشد.
MTBE از نقطه نظر بیولوژیکی، یک ترکیب مقاوم در آب وخاک شناخته شده، به ویژه اینکه در محیط های غیر هوازی تخریب بیولوژیک آن بسیار کند می باشد.
MTBE به سرعت جذب گلبول های قرمز شده و با توزیع یکنواخت در بدنه ساختمان سلولها بویژه در کلیه و ریه، آنها را تخریب می نماید.
مصرف MTBE توسط EPA آمریکا مرگبار اعلام شده است.
از این رو عده ای از متخصصان بدلیل آلودگی های موجود، وارد کردن تکنولوژی آن به کشور و استفاده از آن را به صلاح نمی دانند. در این راستا شرکت ملی پالایش و پخش نیز به روش های کم ضررتر افزایش بهسوزی بنزین روی آورده و مصرف این ماده را نیز در آینده محدود می نماید (مأخذ ۶).
عدة دیگری از متخصصان نیز با بیان اینکه این ماده در خیلی از کشورها هنوز تولید می شود و مورد استفاده قرار می گیرد، اعتقاد دارند که مشکلی در این زمینه وجود ندارد. دلیل این مناقشات را می توان تا حدی متوجه بخش محیط زیست پتروشیمی دانست. محیط زیست پتروشیمی می بایست MTBE را به خوبی شناخته، زیان های آن را به طور مستند بررسی می نمود و با مواد جایگزینی نظیر ETBE که کمتر از نصف مقدار MTBE در آب حل می شود و عمر آن نصف عمر MTBE بوده، همچنین از فرمالدهید سرطان زای ناشی از MTBE عاری بوده و با سهولت بیشتری از آب حذف می شود، مقایسه می نمود. حداقل نتایج این مطالعات می توانست توسعة ظرفیت تولید MTBE را (که بنا به گفته کارشناسان شرکت پالایش و پخش، مازاد مصرف داخلی بوده و آینده صادرات مبهمی نیز دارد)(ماخذ ۶) متوقف سازد. یا شاید مطالعات مذکور می توانست با ارایة گزارش متقن و مستدل، نگرانی های موجود از مصرف این ماده را در جامعه برطرف نموده و مانع از مجادله و مناقشه بر سر مصرف این ماده در مجامع علمی و زیست محیطی گردد.
البته موارد متعددی از تکنولوژی های روز دنیا را نیز می توان مورد بحث قرار دارد که استفاده از آنها نه تنها در کاهش آلایندگی محیط زیست تأثیرات جدی دارد، بلکه به صرفة اقتصادی و توسعة صنایع کشور نیز منجر می شود؛ بطور کلی انتخاب تکنولوژی مناسب تولید، به خصوص برای کشور ما که بیشتر تکنولوژی های آن وارداتی است، برای بالابردن راندمان تولید و در عین حال کاهش انرژی مصرفی و آلودگی محیط زیست، امری حیاتی می باشد. بنابراین پروژه های انتقال و توسعة تکنولوژی نباید به صورتی انجام شود که ملاحظات زیست محیطی لازم در آنها ملحوظ نشود. متأسفانه این مسأله در صنعت پتروشیمی چندان رعایت نشده است، به طوریکه بنا به گفتة برخی مسئولین پتروشیمی، خرید تکنولوژی توسط افرادی صورت پذیرفته که به دلیل عدم تخصص، تنها به سمت تکنولوژی های ارزان قیمت رفته و سایر جنبه ها را مدنظر قرار نداده اند (ماخذ ۵).
ایجاد مراکز مطالعات تکنولوژی که اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در زمینه تکنولوژی را نیز در ردیف فعالیت های خود قرار دهند، می تواند بدون صرف هزینه های گزاف، به هدایت توسعة صنایع پتروشیمی به سمت کاهش آلودگی محیط زیست منجر گردد.
۳) نحوه فعالیت و همکاری صنعت پتروشیمی در زمینه محیط زیست:
برخی از کارشناسان نیز از نقطه نظر نحوة همکاری صنعت پتروشیمی در بحث محیط زیست، به نقد اقدامات این صنعت می پردازند، از طرفی سیاست شرکت ملی صنایع پتروشیمی بر این است که با ایجاد دفاتر حفاظت و کنترل محیط زیست، اقدام به ساماندهی وضعیت مجتمع ها کرده و خط مشی زیست محیطی خود را با محوریت کاهش ضایعات تولیدی، بازیافت پساب ها، جایگزینی مواد زائد و مخرب و گسترش فضای سبز، تدوین نموده و آن را به مرحله اجرا برساند. این شرکت در گام اول، جهت موفقیت در اجرای برنامه های زیست محیطی خود، اقدام به ایجاد دفاتر زیست محیطی در اکثر مجتمع های پتروشیمی نموده و از این طریق به برقراری و تقویت ارتباط مؤثر میان مجتمع های تولیدی با دفتر محیط زیست NPC، پرداخته است. مسئولین محیط زیست پتروشیمی معتقدند که با این حرکت، بر کلیة فعالیت های مجتمع ها نظارت داشته و آنها را به رعایت اصول حفاظت محیط زیست در کلیه بخشها وادار می نمایند.
اما از طرف مقابل، اکثر کارشناسان برون سازمانی، از نحوة شفاف سازی و اطلاع رسانی در زمینة فعالیتهای زیست محیطی صنایع پتروشیمی ابراز نارضایتی نموده و از نحوة همکاری و در اختیار گذاشتن اطلاعات و عدم اجرای راهکارهای ارایه شده ناخرسند می باشند. این عدم همکاری به حدی است که برخی کارشناسان اعتقاد دارند هیچ گونه ارتباط ارگانیک و منسجمی میان دفاتر محیط زیست پتروشیمی و سازمان حفاظت محیط زیست برقرار نمی باشد. یکی از کارشناسان، شش سال مکاتبة سازمان حفاظت محیط زیست با یکی از واحدهای پتروشیمی به منظور اخذ اطلاعات مربوط به آلاینده های آن واحد را گواهی بر این مدعا دانسته است (ماخذ ۴).
در کنار این ناهماهنگی میان سازمانهای مسئول، فقدان ارتباط منسجم و مستمر با دانشگاه ها نیز مورد نقد برخی کارشناسان بوده است. این کارشناسان معتقدند در صورت عدم ارتباط با دانشگاهها و کاهش اعتبار علمی و پژوهشی گزارش های زیست محیطی که تهیه شده و راهکارهایی که جهت اصلاح ارایه می شود، این گزارشها نمی توانند به عنوان یک سند کاربردی مورد استفاده قرار گیرند و تنها به عنوان یک پروژة نمایشی در قفسه های ویژه به نمایش درخواهند آمد؛ زیرا نه آمار و ارقام صحیحی در چنین گزارشهایی به متخصصان و کارشناسان محیط زیست داده می شود و نه با استفاده از آن ارقام و اطلاعات، راه درمان صحیح و بجایی، طرح ریزی می شود (ماخذ ۸).
کارشناسان محیط زیست و اساتید دانشگاه بر این عقیده اند که وجود ارتباط مستقیم میان دفاتر زیست محیطی مجتمع ها با سازمان حفاظت محیط زیست و دانشگاه، در این زمینه مؤثر خواهد بود. در این صورت، رده های کارشناسی و دستورالعمل های لازم برای این دفاتر تنظیم می شود و آزمایشگاه های مجهز می توانند مورد استفاده مشترک قرار بگیرند همچنین، آموزش های لازم داده شده و در نتیجه از وجود کارشناسان زبده و دلسوز در این دفاتر اطمینان لازم حاصل می گردد (ماخذ ۳). در اینصورت است که می توان دفاتر محیط زیست مجتمع ها را بازوهای سازمان حفاظت محیط زیست خواند که مورد تأیید مجامع علمی معتبر، فعالیت می نمایند.
۴) تربیت نیروی متخصص:
در زمینة کنترل آلایندگی های زیست محیطی، توانایی به دست آوردن اطلاعات و آمار دقیق نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. واحدهای پتروشیمی به دلیل پیچیدگی و گستردگی مواد مصرفی، واسطه و تولیدی و تنوع سیستم های کنترلی به کار گرفته شده، از لحاظ بررسی های زیست محیطی شرایط سخت تری را نسبت به صنایع دیگر دارند. لذا بررسی آلایندگی آنها، نیازمند توان کارشناسی بالا و کسب اطلاعات دقیق می باشد. چنانچه اطلاعات دقیق از میزان و نوع آلودگی ها و نحوة انتشار مواد آلاینده در دست نباشد، مشکلات موجود به درستی شناخته نشده و پی آمد آن، روش های درمانی نیز تأثیر چندانی نخواهند داشت.
صاحبنظران و متخصصان مشکل ضعف کارشناسی را ناشی از چند عامل می دانند:
یک دسته از کارشناسان، این ضعف را حاصل عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست می دانند و معتقدند که این سازمان باید به تقویت نیروی متخصص مربوطه و اولویت بندی صحیح پروژه ها بپردازد. امروزه، طیف وسیعی از کارشناسان که در بحث محیط زیست در واحدهای مختلف فعالیت می کنند، راه به جایی نداشته و به ناچار سر از این قسمت درآورده اند؛ افرادی که تخصص مدیریت محیط زیست و یا حیات وحش دارند، وقتی وارد حوزة کارشناسی آلودگی های نفت، گاز و پتروشیمی می شوند، به هیچ عنوان مهره ای مفید نخواهند بود (ماخذ ۲).
سازمان حفاظت محیط زیست باید کارشناسان کافی محیط زیست نفت و پتروشیمی را در اختیار بگیرد و آزمایشگاههای مرجع مجهزی ایجاد کند و با کمک این کارشناسان، آنالیزهای واحدها را کنترل نماید تا هر جا آلودگی بیشتر از حد استاندارد را تشخیص داد، وارد عمل شده و از عوامل بازدارنده خود استفاده نماید (ماخذ ۵).
آشنا نبودن مهندسان طراح به مسائل زیست محیطی و نبود آموزش های لازم نیز عاملی است که توسط بخش دیگری از کارشناسان به عنوان یکی از عوامل اصلی آلودگی محیط زیست بیان می گردد. با توجه به اهمیت روزافزونی که مسائل زیست محیطی در دنیا پیدا کرده اند و همچنین موارد فراوان آلودگی ها و تخریب محیط زیست در کشور ما، اهمیت ندادن به مسائل مربوط به اصول حفاظت محیط زیست، در آینده خسارات جبران ناپذیری را برای خود این صنایع نظیر جمع آوری واحدهای آلاینده، تغییر روش ها و نیاز به طراحی های مجدد، به دنبال خواهد داشت (ماخذ ۵).
در حال حاضر افرادی که در رشته های مربوط به صنایع پتروشیمی، نظیر مهندسی پتروشیمی، طراحی فرآیند و غیره تحصیل می کنند، آموزش خاصی را در زمینه حفظ محیط زیست نمی بینند. این در حالی است که اگر ملاحظات زیست محیطی در مراحل طراحی، نصب و ساخت به درستی و با دقت صورت پذیرد، درصد زیادی از آلودگی های فعلی کاسته خواهد شد. ما در صنایع خود، نیاز به مهندسانی داریم که از طریق آشنایی با روش های علمی نظیر HAZOP، FMEA و مهندسی محیط زیست، ملاحظات زیست محیطی را به درستی در فعالیت های خود لحاظ کنند (ماخذ ۴).
مسألة دیگری که در این بین وجود دارد، قرار نداشتن متخصصین در پستهای مخصوص خود می باشد. امروزه اکثر متخصصین در جای واقعی خود قرار ندارند و یا هم زمان از دو یا سه پست برخوردارند و در نتیجه از عهدة انجام هیچ کدام برنمی آیند. در حال حاضر شرکت ملی صنایع پتروشیمی، حرکتی را انجام داده که طی آن متخصصین خود را بورسیه می نماید تا در رشته های حفاظت محیط زیست تحصیل کرده و وارد صنعت شوند؛ این مسأله به شرطی جواب می دهد که این متخصصین در جای اصلی خود قرار بگیرند (ماخذ ۴).
از این رو، هم باید مهندسانی تربیت کنیم که با بحث محیط زیست آشنا باشند و هم کارشناسان محیط زیستی که با صنعت و فناوری بیگانه نباشند. پس از تربیت این متخصصان، باید از ایشان در پستهایی استفاده نماییم که از تخصص آنها به بهترین نحو استفاده شود.
۵) نقش مدیران در حفظ و آلودگی محیط زیست:
برخی کارشناسان نیز از دید اطلاعات مدیران به نقد اقدامات انجام شده می پردازند: مثلاً هنگامی که تصمیمی در ارتباط با احداث مجتمعی در کنار دریا اتخاذ می شود، به دلیل نداشتن شناخت، دریا محیط آبی وسیعی فرض می شود که ورود یک یا چند فاضلاب کوچک در آن به چشم نیامده و زیان چندانی ایجاد نمی نماید. این موضوع در مورد صنایع پتروشیمی که آلودگیهای اندک و مواد شیمیایی ذره ذره وارد دریا شده، جمع گشته و باعث ایجاد تخریب های شدید و آلودگی های مخرب می گردد، بیشتر اهمیت پیدا می کند. اگر یک مدیر از دیدی وسیع برخوردار بوده و آینده نگر باشد، این ضررهای درازمدت را درک می کند و جهت اصلاح مشکلات موجود کمر همت می بندد. اما چنانچه یک مدیر در زمینه محیط زیست ناآگاه بوده و یا منافع اقتصادی و کوتاه مدت خود را بیشتر مدنظر قرار دهد، علاوه بر عدم حصول نتیجه مورد نظر، موجبات خروج نیروهای کارآمد را از سیستم فراهم می نماید. از این رو نحوة مدیریت و میزان آگاهی مدیران نقش بسیار اساسی در کاهش معضلات و آلودگیهای زیست محیطی دارد (مأخذ ۲).
البته مسئولین محیط زیست پتروشیمی بر این عقیده اند که ارتباط موثر و منسجمی میان مدیران مجتمع ها، دفاتر محیط زیست و دفتر محیط زیست NPC برقرار می باشد؛ مدیران ارشد کلیة مجتمع های تولیدی به اندازة کافی با مباحث زیست محیطی آشنا بوده و از علاقه بسیار زیادی در زمینه رفع آلودگی های محیط زیست و گسترش فضای سبز برخوردارند؛ چرا که انجام پروژه های متعدد زیست محیطی در تمام مجتمع های پتروشیمی بدون نظر مساعد و موافق مدیریت مجتمع ها عملی نخواهد بود.
گرچه ارتباط مدیران صنایع پتروشیمی با سازمان حفاظت محیط زیست و توجه ظاهری آنان به محیط زیست نسبت به سایر صنایع چشمگیرتر می باشد، اما کارشناسان و مسئولین محیط زیست این ارتباط را چندان رضایت بخش نمی دانند و آن را تنها در حد مدیریت کلان و به صورت ارتباطات ظاهری در زمینة مسایل کلی بیان می دارند (ماخذ ۲).
این کارشناسان معتقدند که باید نگرش درازمدت مذکور را از طریق کلاسهای توجیهی سازمان حفاظت محیط زیست، به مدیران آموزش داده و برای مدیران پروژه های بزرگی چون عسلویه و منطقه آزاد ماهشهر کلاسهای اجباری گذاشته شده و مسائل لازم به ایشان انتقال داده شود. در این کلاسها می توان با روشن ساختن زیان های اقتصادی و زیست محیطی حاصل از فعالیت واحدها، آنها را نسبت به مسألة محیط زیست حساس نموده و راههای جلوگیری از آلودگی را برای آنان روشن ساخت. چنانچه این امر صورت پذیرد، مدیران این مسائل را به زیردست انتقال می دهند و خود نسبت به رفع مشکلات اقدام می نمایند. اجرای این روش در اروپا، باعث شده است که هر مدیر از لحاظ عقلی و وجدانی خود را مسئول حفظ محیط زیست بداند.(ماخذ ۲)
● نتیجه گیری:
گرچه در زمینة کاهش آلاینده های محیط زیست در شرکت ملی صنایع پتروشیمی فعالیت هایی صورت گرفته و نسبت به سایر صنایع از سرعت بیشتری برخوردار بوده، لکن بر اساس نظرات کارشناسانی که اقوال آنان به طور مستند ارائه شد، این حرکت ها با ضعف هایی روبرو است آنچه کارشناسان فوق الذکر بر آن تأکید داشته و توجه بدان را ضروری دانسته اند در نکات زیر خلاصه می گردد:
۱) سازمان حفاظت محیط زیست و شرکت ملی صنایع پتروشیمی نسبت به حفظ محیط زیست دریایی اهمیت کمتری قائل شده و حساسیت اکوسیستم متنوع خلیج فارس و دریای عمان را چندان که لازم است، درک نکرده اند. توجه بیشتر به این مسأله و تمرکز فعالیت های هر دو بخش در زمینة حفظ و احیای محیط زیست این نواحی، به عنوان اولویت اصلی می بایست مورد توجه مسئولین قرار گیرد.
۲) محیط زیست پتروشیمی در حال حاضر تنها به اصلاح مشکلات برخی واحدها پرداخته و در زمینه یکی از وظایف اصلی خود که بررسی نوع تکنولوژی های مورد استفاده بوده کمتر تلاش نموده است. از این رو پژوهش و مطالعات تکنولوژی، به منظور انتخاب تکنولوژی های سازگار با محیط زیست می بایست جزو اولویت های پژوهشی و مطالعاتی محیط زیست پتروشیمی قرار گیرد.
۳) ارتباط منسجم و قاعده مندی میان دفاتر محیط زیست مجتمع ها، دفتر NPC، قسمت های مرتبط سازمان حفاظت محیط زیست و دانشگاه ها برقرار نمی باشد و اطلاعات و آمار و ارقام صحیح نیز مبادله نمی شود. وجود یک ارتباط مستقیم، قاعده مند و منظم میان این مراکز، استفاده مشترک از آزمایشگاه های مجهز ایجاد شده از طریق سرمایه گذاری مشترک و اتخاذ راه حل مشکلات موجود از طریق همکاری و همفکری کلیه نهادها و قسمت های مسئول منجر به اخذ تصمیمی خواهد شد که حداکثر منافع در آن لحاظ شده باشد.
۴) سازمان محیط زیست و شرکت ملی صنایع پتروشیمی می بایست کارشناسان زبده ای تربیت نمایند که بر هر دو زمینه "اصول حفاظت از محیط زیست" و "مهندسی و طراحی" مسلط بوده و در فعالیت های خود هر دو جنبه کار را مد نظر قرار دهند.
۵) آگاه سازی مدیران از طریق کلاس های آموزشی که توسط سازمان حفاظت محیط زیست، دانشگاه و یا پتروشیمی برگزار می شود، در جهت ایجاد حساسیت در زمینه محیط زیست بسیار مؤثر می باشد. توجه دادن مسئولان و مدیران به اینکه اخذ ISO۱۴۰۰۰ تنها به معنی آغاز کار در زمینة حفظ محیط زیست است و بدون رعایت اصول حفظ محیط زیست به توسعة پایدار دست پیدا نمی کنیم، به دستیابی به اهدافی نظیر داشتن صنعتی کاملاً سبز، منجر خواهد شد.
۶) سازمان حفاظت محیط زیست تنها از طریق اعمال داده ها و استانداردهای خام جهانی، واحدها را موظف به رعایت این استانداردها می نماید. این داده ها عمدتاً بدون در نظر گرفتن توان خودپالایی محیط تنها برای یک مجتمع در نظر گرفته شده است. در منطقه ای نظیر ماهشهر(که از مجتمع های متعدد پتروشیمی تشکیل شده) حتی اگر این داده ها توسط هر مجتمع رعایت شود، منطقه از تجمع آلاینده های کل مجموعه نابود خواهد شد. لذا باید از طریق مراکز تحقیقاتی که توانایی مدل کردن منطقه را دارند، ارقام خام جهانی به یکسری استانداردهای منطبق با شرایط هر منطقه تبدیل شود

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: